३ बैशाख, २०७७
शतप्रतिशत ठीक नतिजा दिने परीक्षण विधि छैन’ : डा. पन्त (एक अन्तरवार्ता)
डा. गोपाल पन्त प्रयोगशाला विज्ञ हुन् । उनी विगत १० वर्षदेखि संक्रामक रोगहरुको परीक्षण तथा निदान सम्बन्धि क्षेत्रमा कार्यरत छन् । उनले विभिन्न राष्ट्रिय अन्तर्राष्ट्रिय संस्थामा रहेर प्रयोगशाला प्रणालीलाई बलियो बनाउन भूमिका खेलेका छन् । उनले न्युजिल्याण्डको युनिभर्सिंटी अफ क्यान्टबरीबाट स्वास्थ्यविज्ञानमा विद्यावारिधि गरेका छन्। उनको विद्यावारिधिको अनुसन्धानको विषय अस्पतालहरुमा हुने संक्रमण र त्यसको रोकथामसंग सम्बन्धित थियो। प्रस्तुत छ उनीसित नेपालमा कोरोना भाइरसको जाँचका बारेमा गरिएको कुराकानी। यो सामग्री नेपाल पत्रकार महासंघ युके शाखाको कोरोनासम्बन्धी सचेतना अभियानअन्तर्गत तयार पारिएको हो।
कोरोनाविरुद्ध लड्न परीक्षण (टेष्ट) किन महत्वपूर्ण छ ? नेपालमा देशका विभिन्न भागमा परीक्षणको सुविधा उपलब्ध गराइएकोलाई कसरी हेर्नुहुन्छ ?
वास्तवमा परीक्षण कोरोनालाई नियन्त्रणमा लिनका लागि विश्वभर नै महत्वपूर्ण छ । कुनै पनि व्यक्तिको जाँचपछि मात्र संक्रमितलाई आवश्यक सुरक्षा अपनाई अलग्गै राख्ने र आवश्यक उपचार चलाउने कार्य सम्भव हुन्छ । हाम्रो जाँच क्षमता बढाई धेरैभन्दा धेरैमा जाँच गराउनु र उनीहरुलाई अलग राखी उपचार गर्नु अनिवार्य छ । मेरो विचारमा विश्वका सबै देशहरु कोरोनाको ठूलो परिमाणमा जाँचका लागि एकै पटक तयार हुनु परेको छ । नेपालको अवस्था पनि अरु देशको भन्दा भिन्न छैन । शुरुमा नेपालमा काठमाडौँमा रहेको एउटामात्र प्रयोगशालामा उपलब्ध उपकरणहरुका आधारमा जाँच शुरु गरिएको थियो । आवश्यक रिएजेन्टहरु पनि सहज रुपमा उपलब्ध हुन सक्ने अवस्था थिएन।
तथापि मेरो विचारमा कोरोना जाँचको सुविधा अहिले पछिल्लो समयमा निक्कै बिस्तार भएको छ । काठमाडौँ उपत्यकामा भएको प्रयोगशालामा क्षमता विस्तार गरिएको छ र काठमाडौँ बाहिर पनि प्रयोगशालाहरुको क्षमता विस्तारका साथै हरेक दिन राम्रो संख्यामा जाँच गर्न सकिने व्यवस्था गरिएको छ। जाँचको दायरा बढाउनु पर्ने देखिन्छ र यसका लागि उपलब्ध साधन स्रोतलाई बुद्धिमतापूर्वक प्रयोग गर्नु जरुरी छ । सार्वजनिक र निजी दुवै प्रयोगशालाहरुलाई यदि केही कोसिस गर्ने हो भने थप परीक्षणका लागि प्रयोग गर्न सकिन्छ । मेरो विचारमा अबको सोच त्यता हुनुपर्छ ।
जाँचबाट प्राप्त हुने नतिजा कसरी यकिन गर्न सकिन्छ ? यदि नतिजा सही आएन भने के हुन्छ ?
यो विषय कोरोना जस्तो महामारी (जहाँ हरेक दिन ठूलो संख्यामा जाँच गर्नुपर्ने हुन्छ)का लागि अत्यन्तै महत्वपूर्ण हुन्छ। यस्तो अवस्थामा जाँचबाट आउने सही नतीजाका बारेमा चासो हुनु स्वाभाविक हो । यो पनि बुझ्न जरुरी छ कि त्यस्तो कुनै पनि जाँच गर्नेविधि छैन जसबाट शतप्रतिशत सही नतिजा आओस् । उपलब्ध जाँच विधिहरुमध्ये पिसीआर कोरोना जाँच गर्ने अरुभन्दा विश्वसनीय विधि मानिएको छ। तथापि अनुसन्धानहरुले यो विधिबाट पनि बिरामी भएको पहिलो हप्तामा जाँच गरिएमा लगभग ६७ प्रतिशतमा मात्र पत्ता लाग्न सक्ने देखाएको छ। बिरामी भएको दोस्रो सातामा भाइरस पत्ता लाग्ने सम्भावना धेरै हुन्छ। अहिले उपलब्ध विधिहरुमा केही सीमा रहे पनि सबै प्रयोगशालाहरुले जाँचको गुणस्तर र विश्वसनीयता कायम गर्न आवश्यक विधि र प्रक्रिया अपनाउनुपर्छ। यदि जुनसुकै कारणबाट संक्रमित व्यक्तिको नतिजा गलत निस्केमा उसको परिवार र सम्पर्कमा आएका अन्य व्यक्तिमा संक्रमण फैलने खतरा हुन्छ।
पिसीआर र र्यापिड जाँच विधिमा के फरक छ । नेपालको सन्दर्भमा हामीलाई दुइटै चाहिएको हो ?
पिसीआर विधिले भाइरसको आनुवंशिक पक्ष पत्ता लगाउँछ, यो मोलिक्युलर जाँच विधि हो । यो विधिबाट जाँच गर्दा यदि कुनै व्यक्तिमा नतिजा पोजिटिभ भेटियो भने उ संक्रमित भएको हुन्छ तर कतिपय अवस्थामा संक्रमित व्यक्तिको जाँच गर्दा नेगेटिभ नतिजा पनि आउन सक्छ । यो संक्रमण भएको कुन समयावधिमा नमूना संकलन गरिएको हो त्यसमा भरपर्छ। मानव शरीरले सुक्ष्मजीवहरुको संक्रमणसित प्रतिरक्षा गर्नका लागि एक किसिमको पदार्थ (प्रोटिन) उत्पादन गर्छ । त्यसलाई एण्टीबडी भनिन्छ र तिनीहरु रगतमा भेटिन्छन् । हाम्रो शरीरले त्यस्तो पदार्थ बनाउन केही समय लगाउँछ । धेरैजसो कोरोनाको र्यापिड जाँचले रगतमा रहेका त्यस्ता एण्टीबडीहरु पत्ता लगाउँछन् । त्यसकारण र्यापिड जाँचले शुरुको समयमा सही रुपमा संक्रमण पत्ता लगाउन सक्दैनन् । जब त्यस्ता पदार्थहरु शरीरमा उत्पादन हुन्छन्। भारइस शरीरबाट हराएपनि त्यस्ता पदार्थहरु शरीरमा रहिरहन सक्छन् ।
एउटा महत्वपूर्ण कुरा यहाँ हामीले बुझ्नपर्ने के छ भने र्यापिड जाँचले कहिलेकाहीँ संक्रमण नभएको व्यक्तिमा पनि पोजिटिभ नतिजा देखाउन सक्छ । तिनीहरुलाई ‘फल्स पोजिटिभ’ भनिन्छ । त्यसैले र्यापिड जाँचको नतिजालाई सचेतताका साथ उपयोग गरिनु पर्दछ । एउटा उदाहरण हेरौँ, यदि ‘फल्स पोजिटिभ’को दर २ प्रतिशत छ र हामीले १० हजार संक्रमण नभएको जनसंख्यामा जाँच गर्यौँ भने करिब २०० जना संक्रमण नभएका व्यक्तिमा पोजिटिभ नतिजा आउन सक्छ ।
वास्तवमा अहिले विश्व स्वास्थ्य संगठनले कोरोना पत्ता लगाउनका र्यापिड जाँच विधि लागू नगर्न सिफारिस गरेको छ । तथापि यसलाई अनुसन्धान र निगरानीका लागि प्रयोग गर्न सकिन्छ । नेपालको सन्दर्भमा कोरोनाको जाँच मुख्यतया पिसिआर विधिमा आधारित छ । तथापि प्रविधिहरुको तीव्रतर विकास हुँदै गइरहेको छ र भविष्यमा गुणस्तरीय विधि प्रयोग गर्न पाइन सक्ने अवस्था पनि छ । भविष्यमा यस्ता परीक्षणका लागि नयाँ विधि सिफारिस हुन पनि सक्छन् र त्यसका आधारमा परीक्षण रणनीति परिवर्तन पनि हुन सक्छन् ।
एण्टीजेन र एण्टीबडी जाँचमा के फरक छ ? नेपालको सन्दर्भमा कस्तो जाँच उपयुक्त होला ?
एण्टीजेन जाँचले नमुनामा भाइरसको कुनै भाग छ भने त्यसलाई पत्ता लगाउने काम गर्दछ । एण्टीजेन जाँचहरु प्राय र्यापिड टेष्टका रुपमा रहेका हुन्छन् । हाल उपलब्ध प्रमाणहरुका आधारमा विश्व स्वास्थ्य संगठनले एण्टीजेन टेष्टलाई कोरोना परीक्षणका लागि सिफारिस गरेको छैन । अघि पनि उल्लेख गरिसकिएको छ कि प्रविधिहरु चाँडो चाँडो विकास भइरहेका छन् र सिफारिसहरु पनि भविष्यमा फेरिन सक्छन् ।
विभिन्न निकायहरुका बीचमा समन्वयको अभाव देखिन्छ । सरकार, गैरसरकारी संस्था र अन्तर्राष्ट्रिय संस्थाका बीचमा राम्रो समन्वय किन महत्वपूर्ण छ ?
कोरोनाको जाँचको क्षमता बढाउने बारेमा सरोकारवाला निकायहरुका बीचमा छलफल भइरहेको छ । कोरोनाका विरुद्ध लड्न देशको क्षमता बढाउनका लागि सबैसित समन्वय हुनुपर्छ भन्नेमा म सहमत छु । मलाई विश्वास छ कि जाँचको दायरा बढाइने छ र सबैसित सहकार्य गरी जाँचको क्षमता पनि बढाइने छ ।
कोरोनाको कारणले महिला तथा बालबालिकाको स्वास्थ्यप्रति सरकारको ध्यान अन्यत्र मोडिएला भन्ने जोखिम छ कि ?
हो त्यस्तो खतरा छ । मेरो विचारमा यो महामारीले महिला र बालबालिकाको स्वास्थ्यमा मात्र होइन अरु जनस्वास्थ्यका विषयमा पनि प्रभाव पार्नेछ । त्यस्तो प्रभाव कति हुन्छ भनेर अहिले अनुमान गर्नु ठीक हुँदैन तर भविष्यमा यो अरु प्रस्ट हुंदै जानेछ ।
अन्त्यमा तपाईलाई महत्वपूर्ण लागेका केही कुरा छन् कि ?
कोरोना भाइरसको जाँच गर्ने प्रविधि र क्षमताका बारेमा भन्नुपर्दा महत्वपूर्ण कुरा प्रयोगशालामा काम गर्ने व्यक्तिहरुको सुरक्षाको बारेमा बिर्सनु हुँदैन । दिनरात नमूनासित सम्पर्क भइरहने उनीहरुमा संक्रमणको खतरा बढी हुन्छ । प्रयोगशालामा काम गर्ने व्यक्तिहरुलाई संक्रमणबाट बचाउन पर्याप्त उपायहरु अपनाइनुपर्दछ । उनीहरुलाई व्यक्तिगत सुरक्षाका सामग्रीहरु उपलब्ध गराइनुपर्दछ । अहिलेसम्म नेपालमा प्रयोगशाला विज्ञान कम प्राथमिकतामा राखिएको विषय हो । मलाई विश्वास छ यस महामारीले सबै सरोकारवाला र नीति निर्माताहरुलाई यस्ता स्वास्थ्य संकटसित जुध्न राष्ट्रिय प्रयोगशाला प्रणालीको महत्व बुझाउने छ । साथै राष्ट्रिय प्रयोगशाला प्रणालीलाई सुधार गर्न आवश्यक कदमहरु चालिने छन् ।
(यस अन्तर्वार्तामा व्यक्त विचारहरु पन्तका निजीविचार हुन् । यसले उहाँ संलग्न संस्थाको विचार प्रतिनिधित्व गर्दैनन् ।)
